संस्मरण
मनोक्रान्ति बाल विकास केन्द्रका संयोजक सरोज कार्कीसहित सातजना नेपालीहरुलाई सम्मान गर्ने कार्यक्रम थियो । त्यही कार्यक्रमको अवसरमा हामीले दिल्ली दर्शनको अवसर पाएका हौं । ७ दिनसम्मको यात्रामा दिल्ली शहरको छेउकुना नियालियो । दिल्लीवासीको तौरतरिकापूर्ण दैनिकी, त्यहाँको रहनसहन धीत मरुञ्जेल नियाल्ने मौका पाइयो । दिल्लीका सडकमा जीवन खोज्दै भौंतारिने केही नेपालीहरुसँग पनि भेट भयो ।
उनीहरुलाई । शहरका सडकमा परम्परागत उत्सव, महोत्सव वा झाँकीहरुको तामझामले मनै लोभ्याउँदो रहेछ ।
धेरै भीडभाड तर अत्यन्त व्यवस्थित । सडकमा पसल थाप्नेहरुको संख्या कमै देखियो । काठमाडौंको रत्नपार्कजस्तो अव्यवस्थित भीड त्यहाँ पटक्कै थिएन । बिजुली जाने चिन्ता रहेनछ । व्यापार–व्यवसाय निर्धक्क चलेको । औद्योेगिक Ôेत्रको व्यवस्थापन उस्तै राम्रो । व्यवस्थित शहरका आवासीय Ôेत्रबाट केही टाढा खाली जमिनहरुमा उद्योगधन्दा खोलिएका रहेछन् । उद्योगधन्दा फस्टाएको सङ्केत त्यहाँको जीवनशैलीबाटै बुझिन्थ्यो । नेपालमा भने यस्ता खाली ठाउँहरुमा भोटका लागि सुकुम्बासीका नाममा नेताहरुले बस्ती बसाउने काम गर्छन् । नेपालमा खाली जग्गा अतिक्रमण गर्ने होडबाजीमात्र चल्छ । दलहरुका आ–आप्mनै सुकुम्बासी छन् । ७ दिनको भारत भ्रमणको अनुभवले के देखायो भने हामीले अहिलेसम्म छिमेकीहरुबाट उनीहरुले त्याग्न चाहेको कुरामात्र सिक्दा रहेछौं । उनीहरुले अँगाल्न चाहेको कुरा सिक्न सकेका रहेनछौं । हामी अर्काको देखासिकी त गर्छांै तर बढी अनावश्यक मात्र गर्दा रहेछौं ।
यो त भयो भारतीय राजधानीको जीवनशैली र व्यवस्थापन । त्यहाँको ट्राफिक व्यवस्था झनै राम्रो रहेछ । नेपालका चौक–चौकमा प्रहरी सिट्ठी फुकेर बस्दा पनि सवारी नियम पालना गर्दैनन् तर त्यहाँ चौकमा ट्राफिक बस्नु पर्दैन । सबै सवारी नियमअनुसार हिँड्छन् । नियम नमान्नेलाई कानुन पनि कडा रहेछ । त्यसैले नियम उल्लंघन गर्ने आँट कसैले गर्दा रहेनछन् । क्षमताभन्दा बढी यात्रु कुनै बसले नबोक्ने । एकजनाले ‘म उभिएरै जान्छु’ भन्दा पनि चालकले नमान्ने । यस्ता कुरा त नेपालले पनि सिक्दा राम्रो हुुने हो ।
दिल्ली शहरबाट नेपालीहरुले सिक्नैपर्ने अर्को कुरा पञ्जाबीहरुको समाजसेवा रहेछ । म्ी ड ख्व्ीज्ञढज्ञद्ध नम्बरको महङ्गो कारमा एक दाह्रीवाल पञ्जाबी पुरानो दिल्ली चाँदनी चौकस्थित गुरुद्वारामा छिरे । बुभ्mदा उनी दिल्ली शहरमा निकै धनाढ्य परिवारका सदस्य रहेछन् । गुरुद्वारामा छिरेर उनी आगन्तुकहरुको जुत्तामा पालिस लगाउन बसे । (तस्विरमा हे.) पञ्जाबीहरुका गुरु टेकबहादुर सायपलगायत् १० जनालाई सन् १७६४, ११ नोभेम्बरमा भाला रोपेर दुस्मनहरुले मारेका रहेछन् । उनीहरुकै सम्झनामा दिल्लीका १० स्थानमा गरिब, दीनदुःखीको सेवाका लागि गुरुद्वारा निर्माण गरिएका रहेछन् । त्यहाँ खानपिन र आराम गर्न आउने दैनिक करिब २ हजार व्यक्तिहरुको सेवा त्यहाँका धनाढ्यहरुले गर्दा रहेछन् । निःस्वार्थ सेवाभावले दीनदुःखीहरुले खाएका भाँडा माभ्mने, सफा गर्ने, जुत्तामा पालिस लगाउने काममा व्यस्त थिए । गुरुद्वाराका क्लर्क रणद्विप सिंहका अनुसार दैनिक २ हजारलाई निःशुल्क भोजन गराइन्छ । ५० प्रतिशत काम गुरुद्वाराबाट हुुन्छ र बाँकी समाजसेवा गर्न चाहनेहरुले निःशुल्क श्रम खर्च गर्छन् ।
हाम्रो देशमा त समाजसेवाको नाममा आश्रम खोलेर विनापैसा अरुलाई श्रम गर्न लगाएर समाजसेवी बन्ने परिपाटी छ । समाजसेवाको नाममा डलर भजाउनेमात्र काम हुन्छ । समाजसेवा भनेको कस्तो हुन्छ भन्ने कुरा त्यहाँका पञ्जाबीबाट हामीले सिक्नैपर्ने हुन्छ ।
उनी रहेछन्, पश्मिम अछामका डिकबहादुर विक । जनयुद्धताका माओवादीमा लागेका विक पार्टीले पाल्न नसकेपछि दिल्ली हान्निएका रहेछन् । पार्टीकै काम गर्दा ऋण लागेछ । त्यही ऋणको बोझले दिल्ली पुगेका रहेछन् । बाटोमा उभिएर निकै बेर भलाकुसारी ग¥यौं । राजनीति बुझेका रहेछन् उनले । जनयुद्धका गफ सुनाए । भारतले रुचाएका मााओवादी नेता डा. बाबुराम भट्टराई प्रधानमन्त्री भएकोमा उनी निकै गर्व गर्दा रहेछन् । ‘भट्टराई प्रधानमन्त्री भए, अब मुलुकमा केही हुन्छ ।’ विकले भने । उमेर त्यस्तै ४५ हुँदो हो । एक वर्षदेखि दिल्लीको एउटा कम्पनीमा सुरक्षागार्डका रुपमा काम गर्दा रहेछन् । रातभरि काम गरेर बिहान कोठातिर जाँदै गर्दा हाम्रो भेट भएको हो । नेपालमा हुँदा २०५९ सालदेखि माओवादीमा सक्रिय भएर काम गरेका रहेछन् । उनले हामीसँग भेट हुनेबित्तिकै क्रान्तिकारी गफ सुरु गरे । उनी पार्टीको डीसीएमसम्म भइसकेका रहेछन् ।
दिल्लीमा बसेर नेपाली राजनीतिबारेको चिन्ता उनमा धेरै देखियो । उनले भने, ‘नेपालका शोषित–पीडित सर्वहारा वर्गले अभैm न्याय पाएका छैनन् । उनीहरुको हितमा काम गर्ने नेता नेपालमा जन्मिएनन् । भट्टराईले केही गर्लान् कि ।’ उनले आशावादी गफ सुनाए । उत्सुक हुँदै उनले एउटा प्रश्न तेस्र्याए, ‘नेपालमा अहिले त शान्ति छ नि ।’ माओदावीको यत्रो भक्त अनि आप्mनो देशप्रति यति चिन्तनशील व्यक्ति दिल्ली भास्सिनुको कथा भने बेग्लै रहेछ । ०६० सालदेखिका माओवादी पूर्णकालीन कार्यकता विकले घर–परिवार चलाउन ग्रामीण लघुवित्त कोषबाट २० हजार ऋण लिएका रहेछन् । भाखा नाघे पनि ऋण तिर्न जोहो गर्न नसक्दा दिल्लीलाई नै उनले अन्तिम विकल्प ठाने । गाउँमा दलित उत्पीडित सर्वहारा वर्गको पक्षमा वकालत गर्ने नेताको अभाव होला तर पार्टीका काम गर्दा, परिवार पाल्दा लागेको ऋणको बोझ बिसाउन उनी दिल्लीका सडक नापेर हिँडिरहेका रहेछन् । ‘अब बैशाखसम्ममा त्यो ऋणको भारी बिसाउन पाउँछु । त्यसपछि त गाउँमै गएर दलित अधिकारका लागि लडाइँ लड्छु ।’ उनले सुनाए ।
नेपालको राजनीति दिल्लीको इसारामा चलेको पनि उनले हामीलाई सुनाए । दिल्लीले नेपाललाई नीच दृष्टिले हैर्छ । त्यसको उदाहरण यहाँ रहेका नेपालीलाई गरिने भेदभावको दृश्य निहाल्दा पर्याप्त बुझिन्छ । यहाँ नेपालका सबै नेता आशीर्वाद थाप्न आउँछन् । आशीर्वाद थापेर दिल्लीअनुकूल काम गर्छन् । त्यसैले नेपाली सर्वहाराहरु पिल्सिएका पिल्सिएकै भएका हुन् ।
दिल्लीमा पश्चिम नेपालको एउटा ठूलै हूल पसेको रहेछ । अभाव, गरिबी र बेरोजगारी समस्या टार्न विभिन्न क्षेत्रमा मजदुरी गर्दा रहेछन् । काम गरेर बँचेको समय डबलीमा बसेर ‘नेपाल–चिन्तन’ गर्दा रहेछन् । नेपालका राजनीतिक, सामाजिक, आर्थिक विकासकाबारे चिन्तन हँुदो रहेछ । बढी त उनीहरु राजनीतिक चिन्तनमा पिरोलिँदा रहेछन् । अब नेपालमा के हुने हो ? महङ्गीको भारले थिचिएका नेपालीले कसरी जीवन चलाउलान् भन्ने उनीहरुको चिन्ताको विषय बन्दो रहेछ । ‘हामी विदेशमा गुलामी गरिरहेका छौं तर हाम्रो मन नेपालमा छ । चिन्ता हामीजस्तै गरिब नेपाली जो नेपालमा बसिरहेका छन्, तिनीहरुको छ’, विकले भने, ‘हामी बिग्रिएका नेता र विपन्न मजदुरहरुको विषयमा चिन्तन गर्छांै ।’
बाटौमै उभिएर आधा घण्टा गफियौं । तस्विर खिचायौं । यस्तो भेटमा त्यत्तिकै छुट्न हँुदैन भनेर नेपाली पाहुनाको संज्ञा दिएर खाजा खुवाए । खाँदै गर्दा उनले भने, ‘तपाईंहरु राज्यको चौथो अङ्ग हुनु हँुदो रहेछ । नेपाल बिग्रनबाट खबरदारी जारी राख्नुहोस् ।’ एक समय सर्वहाराका लागि काँधमा बन्दुक बोकेर जङ्गल पसेका विकले श्रमजीवी नेपालीहरुबीच खाएको कसम पूरा गर्न नसक्दा निकै निराशावादी कुरा पनि सुनाए । सत्तामा पुगेर सम्पत्ति कुम्ल्याउने खेतीमा लागेका माओवादी नेताहरुको निकै बेर आलोचना गरे ।
यात्राको क्रममा देखेका भोगेका केही उदाहरणमात्र हुन् । दिल्लीबाट राजनीतिमात्र होइन, यस्ता कुरा पनि सिके नेपाललाई फाइदा छ । हाम्रा नेताहरु प्रायः दिल्लीबाट सत्ता प्राप्त गर्ने, सरकार ढाल्ने कुटनीतिमात्र सिक्छन् । फोहोरी खेल थाँती राखेर दिल्लीको औद्योगिक तथा कृषि क्रान्ति, त्यहाँको सफल जीवनशैली, रहनसहन र समाजसेवाको पाटोप्रति पनि ध्यान दिए कसो होला ?
-debendrak@gmail.com
(Published in Blast Times Daily)
- -देबेन्द्र कार्की
मनोक्रान्ति बाल विकास केन्द्रका संयोजक सरोज कार्कीसहित सातजना नेपालीहरुलाई सम्मान गर्ने कार्यक्रम थियो । त्यही कार्यक्रमको अवसरमा हामीले दिल्ली दर्शनको अवसर पाएका हौं । ७ दिनसम्मको यात्रामा दिल्ली शहरको छेउकुना नियालियो । दिल्लीवासीको तौरतरिकापूर्ण दैनिकी, त्यहाँको रहनसहन धीत मरुञ्जेल नियाल्ने मौका पाइयो । दिल्लीका सडकमा जीवन खोज्दै भौंतारिने केही नेपालीहरुसँग पनि भेट भयो ।
- व्यापारमा समर्पण
उनीहरुलाई । शहरका सडकमा परम्परागत उत्सव, महोत्सव वा झाँकीहरुको तामझामले मनै लोभ्याउँदो रहेछ ।
धेरै भीडभाड तर अत्यन्त व्यवस्थित । सडकमा पसल थाप्नेहरुको संख्या कमै देखियो । काठमाडौंको रत्नपार्कजस्तो अव्यवस्थित भीड त्यहाँ पटक्कै थिएन । बिजुली जाने चिन्ता रहेनछ । व्यापार–व्यवसाय निर्धक्क चलेको । औद्योेगिक Ôेत्रको व्यवस्थापन उस्तै राम्रो । व्यवस्थित शहरका आवासीय Ôेत्रबाट केही टाढा खाली जमिनहरुमा उद्योगधन्दा खोलिएका रहेछन् । उद्योगधन्दा फस्टाएको सङ्केत त्यहाँको जीवनशैलीबाटै बुझिन्थ्यो । नेपालमा भने यस्ता खाली ठाउँहरुमा भोटका लागि सुकुम्बासीका नाममा नेताहरुले बस्ती बसाउने काम गर्छन् । नेपालमा खाली जग्गा अतिक्रमण गर्ने होडबाजीमात्र चल्छ । दलहरुका आ–आप्mनै सुकुम्बासी छन् । ७ दिनको भारत भ्रमणको अनुभवले के देखायो भने हामीले अहिलेसम्म छिमेकीहरुबाट उनीहरुले त्याग्न चाहेको कुरामात्र सिक्दा रहेछौं । उनीहरुले अँगाल्न चाहेको कुरा सिक्न सकेका रहेनछौं । हामी अर्काको देखासिकी त गर्छांै तर बढी अनावश्यक मात्र गर्दा रहेछौं ।
यो त भयो भारतीय राजधानीको जीवनशैली र व्यवस्थापन । त्यहाँको ट्राफिक व्यवस्था झनै राम्रो रहेछ । नेपालका चौक–चौकमा प्रहरी सिट्ठी फुकेर बस्दा पनि सवारी नियम पालना गर्दैनन् तर त्यहाँ चौकमा ट्राफिक बस्नु पर्दैन । सबै सवारी नियमअनुसार हिँड्छन् । नियम नमान्नेलाई कानुन पनि कडा रहेछ । त्यसैले नियम उल्लंघन गर्ने आँट कसैले गर्दा रहेनछन् । क्षमताभन्दा बढी यात्रु कुनै बसले नबोक्ने । एकजनाले ‘म उभिएरै जान्छु’ भन्दा पनि चालकले नमान्ने । यस्ता कुरा त नेपालले पनि सिक्दा राम्रो हुुने हो ।
- अनुकरणीय समाजसेवा
हाम्रो देशमा त समाजसेवाको नाममा आश्रम खोलेर विनापैसा अरुलाई श्रम गर्न लगाएर समाजसेवी बन्ने परिपाटी छ । समाजसेवाको नाममा डलर भजाउनेमात्र काम हुन्छ । समाजसेवा भनेको कस्तो हुन्छ भन्ने कुरा त्यहाँका पञ्जाबीबाट हामीले सिक्नैपर्ने हुन्छ ।
- दिल्लीका सडकमा नेपाल चिन्ता
उनी रहेछन्, पश्मिम अछामका डिकबहादुर विक । जनयुद्धताका माओवादीमा लागेका विक पार्टीले पाल्न नसकेपछि दिल्ली हान्निएका रहेछन् । पार्टीकै काम गर्दा ऋण लागेछ । त्यही ऋणको बोझले दिल्ली पुगेका रहेछन् । बाटोमा उभिएर निकै बेर भलाकुसारी ग¥यौं । राजनीति बुझेका रहेछन् उनले । जनयुद्धका गफ सुनाए । भारतले रुचाएका मााओवादी नेता डा. बाबुराम भट्टराई प्रधानमन्त्री भएकोमा उनी निकै गर्व गर्दा रहेछन् । ‘भट्टराई प्रधानमन्त्री भए, अब मुलुकमा केही हुन्छ ।’ विकले भने । उमेर त्यस्तै ४५ हुँदो हो । एक वर्षदेखि दिल्लीको एउटा कम्पनीमा सुरक्षागार्डका रुपमा काम गर्दा रहेछन् । रातभरि काम गरेर बिहान कोठातिर जाँदै गर्दा हाम्रो भेट भएको हो । नेपालमा हुँदा २०५९ सालदेखि माओवादीमा सक्रिय भएर काम गरेका रहेछन् । उनले हामीसँग भेट हुनेबित्तिकै क्रान्तिकारी गफ सुरु गरे । उनी पार्टीको डीसीएमसम्म भइसकेका रहेछन् ।
दिल्लीमा बसेर नेपाली राजनीतिबारेको चिन्ता उनमा धेरै देखियो । उनले भने, ‘नेपालका शोषित–पीडित सर्वहारा वर्गले अभैm न्याय पाएका छैनन् । उनीहरुको हितमा काम गर्ने नेता नेपालमा जन्मिएनन् । भट्टराईले केही गर्लान् कि ।’ उनले आशावादी गफ सुनाए । उत्सुक हुँदै उनले एउटा प्रश्न तेस्र्याए, ‘नेपालमा अहिले त शान्ति छ नि ।’ माओदावीको यत्रो भक्त अनि आप्mनो देशप्रति यति चिन्तनशील व्यक्ति दिल्ली भास्सिनुको कथा भने बेग्लै रहेछ । ०६० सालदेखिका माओवादी पूर्णकालीन कार्यकता विकले घर–परिवार चलाउन ग्रामीण लघुवित्त कोषबाट २० हजार ऋण लिएका रहेछन् । भाखा नाघे पनि ऋण तिर्न जोहो गर्न नसक्दा दिल्लीलाई नै उनले अन्तिम विकल्प ठाने । गाउँमा दलित उत्पीडित सर्वहारा वर्गको पक्षमा वकालत गर्ने नेताको अभाव होला तर पार्टीका काम गर्दा, परिवार पाल्दा लागेको ऋणको बोझ बिसाउन उनी दिल्लीका सडक नापेर हिँडिरहेका रहेछन् । ‘अब बैशाखसम्ममा त्यो ऋणको भारी बिसाउन पाउँछु । त्यसपछि त गाउँमै गएर दलित अधिकारका लागि लडाइँ लड्छु ।’ उनले सुनाए ।
नेपालको राजनीति दिल्लीको इसारामा चलेको पनि उनले हामीलाई सुनाए । दिल्लीले नेपाललाई नीच दृष्टिले हैर्छ । त्यसको उदाहरण यहाँ रहेका नेपालीलाई गरिने भेदभावको दृश्य निहाल्दा पर्याप्त बुझिन्छ । यहाँ नेपालका सबै नेता आशीर्वाद थाप्न आउँछन् । आशीर्वाद थापेर दिल्लीअनुकूल काम गर्छन् । त्यसैले नेपाली सर्वहाराहरु पिल्सिएका पिल्सिएकै भएका हुन् ।
दिल्लीमा पश्चिम नेपालको एउटा ठूलै हूल पसेको रहेछ । अभाव, गरिबी र बेरोजगारी समस्या टार्न विभिन्न क्षेत्रमा मजदुरी गर्दा रहेछन् । काम गरेर बँचेको समय डबलीमा बसेर ‘नेपाल–चिन्तन’ गर्दा रहेछन् । नेपालका राजनीतिक, सामाजिक, आर्थिक विकासकाबारे चिन्तन हँुदो रहेछ । बढी त उनीहरु राजनीतिक चिन्तनमा पिरोलिँदा रहेछन् । अब नेपालमा के हुने हो ? महङ्गीको भारले थिचिएका नेपालीले कसरी जीवन चलाउलान् भन्ने उनीहरुको चिन्ताको विषय बन्दो रहेछ । ‘हामी विदेशमा गुलामी गरिरहेका छौं तर हाम्रो मन नेपालमा छ । चिन्ता हामीजस्तै गरिब नेपाली जो नेपालमा बसिरहेका छन्, तिनीहरुको छ’, विकले भने, ‘हामी बिग्रिएका नेता र विपन्न मजदुरहरुको विषयमा चिन्तन गर्छांै ।’
बाटौमै उभिएर आधा घण्टा गफियौं । तस्विर खिचायौं । यस्तो भेटमा त्यत्तिकै छुट्न हँुदैन भनेर नेपाली पाहुनाको संज्ञा दिएर खाजा खुवाए । खाँदै गर्दा उनले भने, ‘तपाईंहरु राज्यको चौथो अङ्ग हुनु हँुदो रहेछ । नेपाल बिग्रनबाट खबरदारी जारी राख्नुहोस् ।’ एक समय सर्वहाराका लागि काँधमा बन्दुक बोकेर जङ्गल पसेका विकले श्रमजीवी नेपालीहरुबीच खाएको कसम पूरा गर्न नसक्दा निकै निराशावादी कुरा पनि सुनाए । सत्तामा पुगेर सम्पत्ति कुम्ल्याउने खेतीमा लागेका माओवादी नेताहरुको निकै बेर आलोचना गरे ।
यात्राको क्रममा देखेका भोगेका केही उदाहरणमात्र हुन् । दिल्लीबाट राजनीतिमात्र होइन, यस्ता कुरा पनि सिके नेपाललाई फाइदा छ । हाम्रा नेताहरु प्रायः दिल्लीबाट सत्ता प्राप्त गर्ने, सरकार ढाल्ने कुटनीतिमात्र सिक्छन् । फोहोरी खेल थाँती राखेर दिल्लीको औद्योगिक तथा कृषि क्रान्ति, त्यहाँको सफल जीवनशैली, रहनसहन र समाजसेवाको पाटोप्रति पनि ध्यान दिए कसो होला ?
-debendrak@gmail.com
(Published in Blast Times Daily)